De Eerste Wereldoorlog: Armeense Opstanden

Het blijft een delicaat onderwerp; de Armeense Opstanden tijdens de Eerste Wereldoorlog wat resulteerde in de relocatie van grote groepen mensen. Tijdens deze relocatie stierven nogmaals vele honderdduizenden mensen, echter het is van uiterst belang om het in perspectief te plaatsen.

Lang voor 1915 waren gewapende bendes, waarvan de meest gewelddadige Taşnak al in 1890 werd opgericht, actief in Oost-Anatolië.[1] Geïnspireerd door de volkeren op de Balkan die ook, beïnvloed door het nationalisme, in opstand kwamen tegen het Osmaanse Rijk, begonnen de Armeniërs in Oost-Anatolië eenzelfde tactiek. Het probleem voor de Armeniërs lag hem echter in het feit dat Oost-Anatolië niet zo homogeen was als de gebieden op de Balkan.[2]

De gewapende Armeense bendes begonnen onder leiding van Dashnaktsutyun (afgekort tot Taşnak; de Armeense Revolutionaire Vereniging) Turkse en Koerdische dorpen in Oost-Anatolië aan te vallen om alle inwoners vervolgens geheel uit te moorden. Met deze etnische zuivering zouden de Armeniërs een meerderheid kunnen vormen in Oost-Anatolië waarmee het ideaal van Taşnak om een ‘Groot-Armenië’ te bewerkstelligen, gerealiseerd zou kunnen worden. Hierdoor vonden volgens de Osmaanse documenten meer dan 523.000 burgers de dood, veelal Turken en Koerden.[3] Met in het achterhoofd de gelijktijdige veldslagen bij Sarıkamış en Çanakkale, besloot de Osmaanse minister Talat Paşa om de opstandelingen te reloceren, oftewel verplaatsen, van het Oostfront (waar in Sarıkamış de Osmanen tegen het Russisch leger en gewapende Armeense bendes vochten) naar het huidige Syrië, dat toen nog onderdeel van het Osmaanse Rijk was.[4]

De relocatie verliep echter zeer ongeorganiseerd en chaotisch waardoor familieleden en stamgenoten van Turkse en Koerdische slachtoffers kans zagen om massaal wraak te nemen voor de eerdere Armeense Opstanden, waarbij ze zelf het slachtoffer waren geweest. Het resulteerde in vele honderdduizenden Armeense doden, naast deze wraakacties vooral door vermoeidheid, ziekten en hongersnood.[5]

De eerdergenoemde wraakaanvallen waren voor het overgrote deel Koerdische stammen die eerder zelf het slachtoffer waren geweest van de Armeense massamoorden onder Oost-Anatolische bewoners om zo zelf een meerderheid te kunnen vormen in de geclaimde gebieden. Het aantal Armeense doden dat tijdens de relocatie te betreuren valt is niet precies bekend. Naast het feit dat het identificeren van lijken uitgesteld werd in verband met de Eerste Wereldoorlog, is het ook belangrijk om te vermelden dat er in Anatolië bijna drie miljoen mensen omkwamen als direct gevolg van het oorlogsgeweld rondom de Eerste Wereldoorlog. Het identificeren van alle drie miljoen doden werd door uitgebroken epidemieën en de brandende zon dermate onmogelijk dat veel lichamen in massagraven begraven werden. Hierdoor zijn de massagraven gemengd en is het achterhalen van etniciteit niet meer een mogelijkheid. Ook is het erg moeilijk om de namen van de gestorvenen vast te stellen, dit komt vooral door het gebrek aan achternamen in die tijd. De doden werden geteld aan de hand van nabestaanden die hun dierbaren konden aanmelden als gestorven. Hierbij kon het echter gebeuren dat verschillende leden van één familie per abuis meerdere keren dezelfde persoon konden aanmelden alszijnde gestorven.

Dit gezegd te hebben waren er volgens de Osmaanse volkstelling van 1914, dus ruim een jaar voor de relocatie, ongeveer 1,2 miljoen Armeniërs in het Osmaanse Rijk. Deze volkstelling lijkt betrouwbaar omdat de verantwoordelijke zelf ook etnisch gezien een Osmaanse Armeniër was. Tevens werd hij bijgestaan door Franse functionarissen van buitenaf.

Hiermee kunnen we de claim dat er 1,5 tot 2 miljoen dode Armeniërs waren, wegstrepen als zwaar overdreven. De schattingen van historici Stanford Shaw, Malcolm Yapp, Bernard Lewis en Andrew Mango dat er ongeveer 200.000-300.000 tot maximaal 600.000 Armeniërs stierven lijken veel realistischer.[6] Wel merken ze op dat veel van deze doden te betreuren waren ten gevolge van het strijdgewoel van de Eerste Wereldoorlog, dat wil zeggen inclusief de doden door vermoeidheid en ziektes tijdens de relocatie maar ook door de gewapende Armeense Opstanden. In die opstanden werden namelijk ook Armeniërs die Osmaans-gezind waren, zonder pardon gedood door de Armeense rebellenbeweging Taşnak. Aan de andere kant waren er veel Osmaanse moslimdorpen geheel van de kaart geveegd door dezelfde Taşnak-beweging; dit aantal wordt meestal geschat op 500.000 tot 600.000 maar onlangs heeft Bruce Fein laten weten dat dit zelfs zo hoog als 2 miljoen kan zijn.[7]

Dat die moslimdorpen vooral bewoond werden door etnische Turken en Koerden, is één van de redenen dat Koerdische stammen de gereloceerde Armeniërs massaal aanvielen tijdens hun tocht van Oost-Anatolië naar Syrië. Tevens zijn deze onderlinge Koerdisch-Armeense moordpartijen één van de belangrijkste factoren waarom Oost-Anatolië nu in meerderheid bewoond wordt door Turken. Uit het onderzoek van demograaf en historicus Justin McCarthy blijkt dat zeker een half miljoen Osmaanse moslims, naar huidige termen Turken en Turkse Koerden, aan de hand van de Taşnak-rebellen stierven.[8]

Sommige mensen bestempelen deze gebeurtenissen nu als een 'genocide', eenzijdige 'massamoord' of 'volkerenmoord' op niet-Turkse groepen, maar dit is onjuist. Het was in werkelijkheid een oorlogssituatie waarbij alle etnische en religieuze groepen te lijden hadden.

Armand Sağ

31 augustus 2009

© Armand Sağ 2009