De Turkse Islam

Veel moslims zullen een woedeaanval krijgen bij het zien van de bovenstaande drie woorden. Schuimbekkend zullen ze stellen dat “er maar één islam is”, op papier hebben ze ongetwijfeld gelijk hebben. Want in het heilige boek van de moslims staat er zwart op wit dat er “één islam” is, echter we weten allemaal dat er wel meer dingen in het boek staan die in de praktijk veelal ‘vergeten’ worden. Zo is zelfmoord een uitermate grote zonde, maar blijkt het wapen nummer één van de terroristen die zichzelf “moslims” beschouwen, namelijk bij de zelfmoordaanslagen. De dubbelzinnigheid van deze terroristen druipt eraf, deze zelfzuchtige interpretatie van de Koran doet een grote inbreuk aan het imago van de islam. Dit is waarom belijders van het geloof ook in staat moeten zijn om te accepteren dat er binnen de islam nu eenmaal meerdere stromingen en vertakkingen aanwezig zijn.

Als we dit vervolgens doen, zien we dat er vier vrij grote leerscholen binnen de soennitische islam zijn die elk verantwoordelijk zijn voor een bepaalde manier van de belijdenis. Zo is de islam in Noord-Afrika veel strenger en eentoniger dan bijvoorbeeld de Turkse islam. Dit komt door een klein verschil in leerscholen, die actief waren in verschillende gebieden. Alhoewel er meerdere waren, zijn de overgebleven leerscholen de volgende vier: Hanefi, Maliki, Şafi, Hanbeli.

Van deze vier is Hanefi de meest liberale en moderne stroming, zo staat het in ieder geval ook bekend onder de moslims. Door sommige is er daarom ook wat kritiek, maar in het algemeen staan de vier stromingen niet vijandig tegenover elkaar. Deze vrijzinnigheid uit zich ook in de praktijk met de toelating van meer volkse elementen in de islam, waardoor de acceptatie voor nieuw-bekeerden makkelijk en toegankelijker is. Dit is waarom de Turkse volkeren die pas de laatste eeuwen van het eerste millennium islamitisch werden, massaal moslim werden en met de tijd de Hanefi-stroming verspreidden. De problematische Noord-Afrikanen (lees: Marokkanen in Nederland) volgen voornamelijk de Maliki leerschool waarin de traditie centraal staat. Deze conservatieve stroming kijkt bijvoorbeeld neer op hoofddoeken met levendige kleuren, wat we terug zien door de doffe kleuren (veelal bruin en zwart) van de hoofddoeken bij Noord-Afrikaanse vrouwen. Het Maliki-gedachtegoed is overigens ook aanwezig in enkele kleinere emiraten op het Arabisch schiereiland, maar in mindere mate dominant zoals in Noord-Afrika wel het geval is.

De leerschool, of stroming, die op het Arabisch schiereiland wel zeer dominant is, is de Hanbeli-stroming. Deze stroming is zelfs nog conservatiever dan de Maliki in Noord-Afrika. We zien bijvoorbeeld binnen de Hanbeli-stroming dat er een substroom is genaamd het Wahabisme. Dit is precies de fundamenteel-conservatieve stroming van waaruit Osama bin Laden zijn Takfiri-beweging kon creëren. Los van de terroristische groepen rondom Osama en zijn Takfiri, heeft het Wahabisme grote andere aspecten die veelal onderdrukkend zijn. Zo is het Wahabisme, dat een grote overlap heeft met het Hanbeli, uitgeroepen tot staatsgodsdienst in Saoedi-Arabië en verantwoordelijk voor de Sharia aldaar. Hierin mogen bijvoorbeeld vrouwen niet autorijden en moeten verplicht bedekt met een zwart gewaad over straat. Het Maliki geeft nog een keus in zwart en bruin, maar de Hanbeli is zoals gezegd nog conservatiever. Dit is een groot verschil met de Hanefi waar gewaden zeer zeldzaam zijn en waar hoofddoeken zelfs als vrij ongewoon (lees: onderwerp van discussie zijn) worden gezien.

Als laatst hebben we als vrij grote stroming de Şafi-stroming wat eigenlijk veel overeenkomt met Hanefi, maar op één specifiek punt ervan verschilt. De latere verspreiders van Şafi hekelde het feit dat de Hanefi de persoonlijke voorkeur liet meewegen en veroorzaakten een breuk met de Hanefi, enkel en alleen op dat punt. De Şafi heeft vooral aanhangers in Indonesië en Maleisië maar is momenteel getransformeerd tot een geheel nieuwe stroming, wel is er nog grote sympathie voor de Hanefi.

Deze vier bovenstaande stromingen gaan nog gepaard met enkele kleinere stromingen, alsmede vele substromingen, maar ook met het Soefisme wat in principe door alle stromingen heen kenmerken heeft ontwikkeld.

Terugkomend op de Hanefi is dit zoals gezegd de meest liberale en progressieve stroming, vooral aantrekkelijk onder de Turkse bekeerlingen van de elfde eeuw. Doordat de Turken (eerst de Seldjoeken en later de Osmanen) het islamitisch geloof, naast Anatolië, ook op de Balkan en de Kaukasus hebben geïntroduceerd, zijn die gebieden Hanefi. Deze volgelingen zijn vooral te vergelijken met de progressieve protestanten onder de christenen, waarin veel aandacht is voor het menselijke en liberale aspect. De conservatievere stromingen binnen het christendom, zoals het starre Grieks-orthodoxe christendom of Rooms-katholicisme, zijn te vergelijken met de overige leerscholen en/of stromingen binnen de islam. De veralgemenisering die van tijd tot tijd voorkomt in de media dat alle moslims over één kam te scheren zijn, is dus zeker niet aan de orde. De vergelijking tussen een Turkse Hanefi-moslim met een Marokkaanse Maliki-moslim (om de actuele situatie in Nederland onder de loep te nemen) is een vergelijking die te vergelijken valt met een Nederlander en een Griek. De eerste is namelijk een protestantse christen terwijl de tweede een Grieks-orthodoxe christen is, althans overwegend. Zo is ook het verschil tussen een Turk en Marokkaan zeer eenvoudig, naast cultureel en linguïstisch opzicht, zijn er ook religieus onoverbrugbare verschillen.

De onderlinge betrekkingen binnen de islam zijn echter mild, vooral vergeleken met de vijandschap tussen christelijke stromingen in het verleden. De vier grote islamitische leerscholen koesteren over het algemeen geen grote haat tegen elkander. Alhoewel er soms haatpreken worden gehouden tegen Turkije en Turkse moslims door de Takfiri-beweging van Osama, komt dit minder voor onder de Maliki en Şafi. Wel moet men begrijpen dat het, integendeel tot christelijke stromingen, mogelijk is om voor bepaalde situaties een standpunt van een andere stroming in te nemen. Dit komt echter in praktijk vooral bij de Hanefi voor, door hun nadruk op het persoonlijke, waar de individuele gedachten hoog in het vaandel worden gehouden. Dit zien we ook terug bij de staatsvorming van Turkse staten door de geschiedenis, waar er altijd een nadruk lag op dit punt. Als mooi voorbeeld kunnen we kijken naar de verschillende rechtbanken in het Osmaanse Rijk; een onderdaan kon kiezen tussen joodse en christelijke rechtbanken, naast de islamitische rechtbanken. Door deze grote mate van vrijheid kozen onderdrukte christenen vaak massaal voor de Osmaanse zijde tijdens veldslagen en oorlogen tussen de Osmanen en hun (katholieke of orthodoxe) overheersers.

De hun tijd ver vooruit zijnde Seldjoeken en Osmanen hebben zo met hun uitbreidingen ervoor gezorgd dat ruim 45% van de moslims Hanefi is. Omdat vrijwel alle Turkse volkeren en verwante stammen zich bekeerd hebben tot deze moderne stroming binnen de islam, zijn grote delen van Turkistan (van de Chinese Muur tot aan Anatolië) Hanefi. Denk hierbij bijvoorbeeld aan gebieden als Egypte, Afghanistan (waar een vrij grote Turkse groep aanwezig is), Pakistan (onder invloed van de Osmaans-Turkse kalief), West-China (waar de Turkse Uygurs leven), Centraal Azië (de Turkstalige landen zoals Oezbekistan, Kirgizië, Kazachstan, Turkmenistan), de Russische vlakten (waar onder andere de Turkse Tataren woonachtig zijn) en de Balkan. Op het laatstgenoemde wonen naast de Turkse moslims die ooit als veroveraars onder de Osmanen zich daar vestigden, ook Albanese en Bosnische moslims die eveneens Hanefi zijn. Alle landen waar de Hanefi dominant is, heerst er ook nog een grote sympathie jegens de Turken. Dit zien we terug uiteraard in de Turkstalige landen, echter ook in Pakistan, Egypte en Albanië. Tevens zien we dat de Bosnische en Kosovaarse moslims door hun Hanefi-stroming ook zeer welwillend staan tegenover Turkije en de Turken, hoogstwaarschijnlijk omdat het de Osmaanse Turken waren die ze bekeerd hadden tot de Hanefi-islam.

Nu wordt deze Hanefi-stroming door de immense invloed die de Turken erop hebben gehad, ook weleens de 'Turkse islam' genoemd. Vaker echter wordt de specifieke leefwijze van de Turken in Anatolië zo genoemd. Dit om hun Centraalaziatische elementen zoals het veelvuldig gebruik van kleur in kleding, dat terugkomt in de buitengewone kleurige hoofddoeken die voorkomen onder Turkse vrouwen en meisjes. Andere elementen die terugkomen zijn voornamelijk pre-islamitische trekjes die overgebleven zijn van het Turkse sjamanistische geloof, beter bekend als het Göktengrisme. Ook de Turkse tak van het sjisme, het Alevitisme, heeft overigens veel rituelen die teruggaan op het Turkse leven in Centraal Azië met het Göktengrisme als basis. Deze vermenging in Anatolië, bij zowel soennitische Hanefi als sjietische Alevieten, wordt ook vaak bestempeld als de 'Turkse islam'.

Door hun kenmerkende Centraalaziatische gebruiken te verweven met de islam, hebben de Turken dus een specifieke richting binnen de islam, die zeer modern en liberaal is en ook duidelijk Hanefi: de 'Turkse islam'. Deze term wordt, zoals eerder vermeld, vooral gebruikt voor Hanefi-moslims van Turkse komaf of voor die moslims die een sterke Turkse invloed hebben en daardoor zeer liberaal, modern en progressief zijn. Dit is vooral om een onderscheid te maken tussen de niet-Turkse Hanefi-moslims in Pakistan en Afghanistan, die toch iets fanatieker zijn. Iets wat eigenlijk niet strookt met de Hanefi-gedachte, waarin ter illustratie centraal staat dat laster van God/Allah niet vervolgd mag worden door de wereldlijke macht. Nu moet er natuurlijk gezegd worden dat sinds de Takfiri daar (in Pakistan/Afghanistan) voet aan wal heeft gekregen, er veel dingen veranderd zijn. Het Hanefisme is niet meer wat het pakweg vijftig jaar geleden was en zal dat waarschijnlijk ook niet meer worden. De aanwezigheid van bin Laden en zijn terreurorganisatie hebben de moderne en liberale aspiraties van de Hanefi nagenoeg gereduceerd tot een minimum. Los van deze uitzondering zijn de meeste Hanefi-landen veelal zeer modern en liberaal, niet in de laatste plaats Turkije zelf. Vrijwel alle moslims zijn het erover eens dat Turkije het meest progressieve land is binnen de islamitische gemeenschap en dit grotendeels te danken heeft aan de beleving van de Turkse islam.

Armand Sağ

14 januari 2009

© Armand Sağ 2009