In hoeverre weerspiegelt de levensloop van Herman Pottey de economische, sociale en religieuze veranderingen in de zestiende eeuw?

Geschiedenis is een vak, waarin men zich richt op de gebeurtenissen en niet zozeer op de mensen. Als echter blijkt dat de levens van de personen de gebeurtenissen weerspiegelen, dan kan er gezegd worden dat geschiedenis een vak is, waarbij de gebeurtenissen representatief zijn voor de levens van de mensen in die tijd. Om dit verder uit te zoeken, is de vraag ‘In hoeverre weerspiegelt de levensloop van Herman Pottey de economische, sociale en religieuze veranderingen in de zestiende eeuw?’ uitstekend van toepassing. Om deze vraag vervolgens te kunnen beantwoorden moet uiteraard de context ervan wel bekend zijn. In dit geval is de context dan ook de economische, sociale en religieuze veranderingen in de zestiende eeuw. In plaats van het gehele plaatje te bestuderen, is het dan ook logischer om één persoon uit te kiezen en toe te passen in het beeld van die periode. Als die persoon in kwestie, in dit geval Herman Pottey, een man van aanzien en gezag representeert, dan moet het logischerwijze ook een representatieve man voor die tijd en periode geweest zijn.

Wat waren de belangrijkste economische, sociale en religieuze veranderingen in de zestiende eeuw?
In de zestiende eeuw begon de verschuiving van de economie van agrarische cultuur naar een handelscultuur. Dit wil niet zeggen dat aspecten als landbouw vrijwel verdwenen, integendeel zelfs. Maar aan de andere kant kwam handel wel met een razende vaart op, het werd relatief steeds belangrijker. Dit wordt duidelijk met de methodes van de Europeaanse verkenners, als ze vertrekken naar Amerika, Azië en Afrika. De verkenners zelf geven namelijk aan dat ze vertrekken om het christendom te verspreiden en er zelf persoonlijk rijk van te worden. Hiervoor gingen deze verkenners op zoek naar handelsgoederen waarmee ze rijk konden worden, zoals goud, zilver en specerijen. Vele handelaren specialiseerden zich vervolgens in enkele Europese steden en hadden zo een aanzienlijke bijdrage in de stadskas evenals een grotere winst voor zichzelf. Een goed voorbeeld is de stad Antwerpen. Rond 1440 groeide de stad uit tot een belangrijke havenstad, maar rond 1560 was het de meest vooraanstaande havenstad van Europa. Vrijwel alle goederen die Europa binnenkwamen werden door of via de haven van Antwerpen gevoerd. De opkomst van de Antwerpse stapelmarkt ging dus hand in hand met de opkomst van het handelskapitalisme. Ook de Europese bevolkingsgroei bleef stijgen en moest mede door middel van import gevoed worden.

Qua religie ontstond er in de zestiende eeuw ook grote kritiek op de Rooms Katholieke Kerk door geestelijken én leken. Dit resulteerde in het ontstaan van enkele nieuwe stromingen zoals het protestantse lutheranisme en calvinisme. Vooral de middenklasse voelde zich aangetrokken tot deze stromingen, onder andere door hun groeiende welvaart en intellectuele vooruitgang. Dit maakte ook de secularisatie mogelijk. De middenklasse vond dat men naast het eren van God, door middel van goede werken en moreel gedrag, ook nog ruimte had om er zelf beter van te worden. De overzeese exploitaties zijn hier nogmaals een adequaat voorbeeld van, naast het verspreiden van het christendom was persoonlijke welvaart ook een belangrijke factor. Secularisatie betekende niet de vermindering van religieuze importantie, maar de verschuiving van de belangen. De Europeanen vonden hun eigen belang namelijk ook steeds belangrijker, naast dat van de christelijke.
Als we dit vervolgens vergelijken met de directe omgeving van Pottey, zien we dat de verspreiding van protestantisme (vooral calvinisme) in Nederland ook plaatsvond. Herman Pottey werd geboren in de stad ’s-Hertogenbosch (Den Bosch) in Brabant op 6 maart 1543 en groeide op in een middenklassegezin. Hierdoor leerde hij al op jonge leeftijd schrijven en lezen en een begin in de talen Frans en Latijn. Dit maakte het mogelijk voor Pottey om al op jonge leeftijd te beginnen met het schrijven van zijn memoires. Doordat zijn vader een handelaar was, werd Herman ook al snel bekend met de levenswijze van een handelaar. Toen Herman echter tien jaar oud was, had hij zijn basisonderwijs voltooid en koos hij voor een beroep als schoenmaker. Terwijl Herman als leerling dit beroep onder de knie probeerde te krijgen, stierven plotseling zijn ouders kort na elkaar op zijn vijftiende levensjaar. Waar Herman hiervoor altijd volgens strikt programma leefde, was hij nu gedwongen om samen met zijn neef naar Antwerpen te vertrekken om daar zijn carrière voort te zetten. Daar raakte Herman in contact met het protestantisme en kreeg hij steeds meer twijfels over de katholieke Kerk, waar hij steevast naartoe ging op zondag tot dan toe. Door de opkomst van protestantisme in zijn directe omgeving en de druk op Herman (onder andere door het adviseren van protestants leesvoer) kwam Herman al snel ook tot een protestantse conclusie. Net als Herman, raakte vele andere inwoners van de Nederlanden ook onder de invloed van het protestantisme. Zo veel zelfs dat er in 1568 een soort van burgeroorlog ontstond tussen katholieken en protestanten in de Nederlanden.

Waarschijnlijk koos Herman voor het protestantisme onder invloed van zijn groeiende welvaart, ambitie, onderwijs en sociale druk. Dat laatste wordt duidelijker als we naar zijn familiebanden kijken, voor Herman was familie zeer belangrijk. Dit kwam doordat Herman zich verder kon ontwikkelen dankzij zijn familie en in dit geval zijn neef. Zijn neef was op zijn beurt weer een leerling bij Herman’s vader geweest. Als niemand zich over Herman zou ontfermen zou het leven van Herman veel moeizamer geweest zijn en dat wist hij zelf ook. Het is dan ook in 1562 als Herman en zijn neef definitief naar Antwerpen vertrekken om zich daar volledig te richten op handel. Herman had een erfenis van zijn vader ontvangen en pakte de zaken groot aan door direct naar Europa’s grootste en internationale havenstad Antwerpen te vertrekken. Door zijn groeiende welvaart en sociale druk verdiepte hij zich steeds meer in het christelijke geloof en koos hij uiteindelijk definitief voor het calvinisme.

Toen Herman zich definitief gericht had op het calvinisme en het beroep van handelaar ging alles hem voor de wind. Als snel trok Herman naar Engeland om zijn verdiende kapitaal in nieuwe projecten te investeren en tevens om een schuld te innen bij een debiteur. Het is niet zo verwonderlijk dat Herman besluit om naar Engeland te gaan als men kijkt naar de goede relaties tussen Vlaanderen en Engeland via de groeiende scheepsvaart. Het was niet te ver en er waren goede economische mogelijkheden voor Herman. Aangekomen in Engeland begaf hij zich naar Londen en mengde zich daar al snel tussen de mensen. Vele sociale contacten waren het gevolg en toen tijdens een nationale ziekte er vele mensen in Engeland stierven, waren er twee vacatures beschikbaar voor Herman. Eén daarvan was als dienaar van Sir Jan Jacomo della Faille en het was deze baan die Herman accepteerde. Ook kreeg Herman een goed huwelijk aangeboden, hiermee werd bedoeld dat hij zou trouwen met een lid van een vooraanstaande en economisch zeer belangrijke familie. Hij kon dus gelijk opklimmen van een dienaar tot een vooraanstaand lid van een belangrijke familie. Dit resulteerde uiteraard in meer sociale contacten, wat heel belangrijk is in de handel. Het wordt ook duidelijk dat Herman nu een fanatiek overtuigd calvinist is, als hij weigert te trouwen in een katholieke omgeving.

Herman was een sterk gemotiveerde man en boven alles een harde werker. Dit blijkt uit de vele vrienden en sociale contacten die hij onderhield. Zijn keuzes werden gedeeltelijk beïnvloed door zijn sociale omgeving qua religie en gedeeltelijk door zijn eigen wil. Dat laatste was vooral van toepassing bij zijn zakelijke keuzes, zoals zakenpartners en investeringen. Zijn religieuze zaken werden wel gedomineerd door zijn sociale omgeving, daar zijn directe omgeving veelal protestants was. Er moet wel gesteld worden dat Herman met zijn familiebanden en erfenis een grote voorsprong had op zijn tijdsgenoten. Het feit dat vrijwel elk lid van Herman’s familie zakelijk georiënteerd was, bleek van onschatbare waarde, omdat er in die tijd een steeds armer wordende groep was tegenover een steeds rijker wordende middenklasse. De kloof tussen arm en rijk werd dus steeds groter, terwijl het verhaal van Pottey representatief is voor de opkomende rijke middenklasse. Aan de andere kant kreeg Pottey met de vroege dood van zijn ouders wel een zware emotionele klap te verduren, waar het wel een financiële meevaller was met de erfenis van zijn vader. Ook de dood van zijn éénjarig zoontje in 1571 was een emotionele klap. Verdere tegenslagen konden genegeerd worden, zoals een financiële tegenslag door toedoen van de Spaanse koning, simpelweg omdat het ging om een tijdelijke tegenslag. Er moet wel gezegd worden deze tegenslagen wel allemaal representatief waren voor deze tijd, daar de kindersterfte hoog was en de mensen gemiddeld niet zo oud werden. Ook de vijandschap met Spanje veroorzaakte voor vrijwel alle Nederlandse handelaren een financiële depressie.

Samenvattend kunnen we stellen dat Herman’s leven zich goed schikt aan de voorbeelden van historici als Davis, Guicciardini en McKay. Herman’s religieuze motieven en keuzes, sociale contacten (inclusief huwelijk), handelaarberoep en leven zijn representatief voor de nieuwe opkomende middenklasse in de zestiende eeuw. Zijn omschakeling van katholicisme naar protestants calvinisme, het feit dat zelfs zijn familie en huwelijk in het teken van sociale contacten stonden en zelfs zijn levenswijze zijn allemaal kernpunten van het leven als middenklasser in de zestiende eeuw. Zelfs de verblijfplaatsen Antwerpen en Londen golden toen als de meest toonaangevende Europese steden.

Tot slot kunnen we dus vrij duidelijk stellen dat Herman Pottey’s levensloop zich uitstekend verhoudt tot de economische, sociale en religieuze processen in de zestiende eeuw. De economie verschuift van agrarische cultuur naar handelskapitalisme en Herman is een handelaar. Sociale belangen worden belangrijker daar de mensen relatief welvarender worden, net als Herman’s sociale contacten waarbij ook het huwelijk er ondergeschikt aan blijkt te zijn. Wat trouwens niet zeldzaam was in die tijd van sociale belangen. Als laatst leent Herman’s religieuze proces zich als een spiegel voor de zestiende eeuw, daar hij één van de vele katholieken is die zich voortaan protestants noemt en dit ook probeert te bevorderen.

Armand Sağ

2 maart 2005

© Armand Sağ 2005