Turkse geschiedenis

Bij het horen van deze woorden denken veel mensen aan de geschiedenis van de Republiek Turkije (opgericht in 1923) wat eigenlijk de geschiedenis van de Turken niet veel eer aandoet. Alhoewel de Turken in Turkije een bijzonder volk op zich zijn, hebben ze ook een rijke culturele, geografische en antropologische geschiedenis.

Turken in Turkije zijn ten eerste bijzonder door de interactie die ze hebben gehad met de inheemse lokale stammen en volkeren in Anatolië. Denk hierbij aan de Assyriërs (2000 v.C. – 612 v.C.), Babyloniërs (1800 v.C. – 539 v.C.), Frigiërs (800 v.C. – 600 v.C.), Hettieten (2000 v.C. – 1180 v.C.), Hurri-Mitanni (1500 v.C. – 1275 v.C.), Urartu (859 v.C. – 612 v.C.) en nog de inval van de Macedonische Alexander de Grote, alsmede de Romeinen, Byzantijnen, Perzen en islamitische Arabieren.  

Over de eerste volkeren die genoemd zijn, is niet zo veel bekend als de latere veroveraars. Zo klinkt Alexander de Grote bijna niemand vreemd in de oren. Het was in Anatolie, vlakbij de huidige stad Ankara, dat hij de legendarische knoop van Gordium doorhakte. De legende zei namelijk dat diegene die de knoop ontwarde heerser van de wereld zou worden, toen Alexander de Grote bezig was, verloor hij zijn geduld en hakte de knoop los. Dit gebeurde allemaal in de vierde eeuw voor Christus. Met Alexander de Grote ontstond ook de stad Alexandrette, het huidige Antakya in Zuidoost-Turkije.

Los hiervan hebben ook de alom bekende Romeinen, Byzantijnen en Perzen hun sporen achtergelaten in het huidige Turkije in de jaren 555 v.C. tot 1453 n.C. Verschillende schitterende antieke gebouwen zijn tot op heden te bezichtigen in Turkije, denk hierbij aan twee van de zeven wereldwonderen die in Anatolië te bekijken zijn. Ten tijde van het Osmaanse Rijk bevonden alle zeven antieke wereldwonderen zich zelfs binnen de Osmaans-Turkse grenzen. Zelfs de vader der geschiedschrijving Herodotus, werd in het huidige Turkije geboren. Veel wordt duidelijker als men het Museum voor Anatolische Beschavingen in Ankara bezoekt, wat niet alleen in Turkije maar in de hele wereld bekend staat om zijn rijke collectie. Alhoewel ik veel meer kan vertellen over deze antieke historie van Anatolie, bewaar ik voor een volgend artikel om slechts duidelijk te maken dat de Turkse geschiedenis veel meer is dan alleen de geschiedenis van de Republiek Turkije.

Naast de geografische geschiedenis van Klein-Azië wat uiteindelijk geresulteerd heeft in de vestiging van een natiestaat op 29 oktober 1923, is er ook een cultureel-antropologisch historie. Dat wil zeggen een geschiedenis van de trek van verschillende Turkse volkeren vanuit Centraal-Azië naar het huidige Turkije en in sommige gevallen nog verder. Echter moeten we eerst vaststellen de Turken in Turkije deel zijn van de zogehete “Turkic tribes”, dit zijn alle volkeren die een taal uit de Ural-Altaïsche taalfamilie spreken en daardoor onderling vrij verstaanbaar zijn. Het Turks wordt als de kern van de taalfamilie gezien waardoor men vaak spreekt van Turkic, een woord wat geen Nederlands variant kent. Hierdoor moeten we het doen met de Engelse versie of het woord ‘Turkse’, ik gebruik ze beiden voor dezelfde lading.

In tegenstelling tot de andere raciale groepen op de wereld hebben de Turkse stammen vrij veel eenheid en zelfs immens grote wereldrijken waarin ze verenigden, gekend. Dit is een wezenlijk verschil met het Semitische, Negroïde, Kaukasische, Sinitische en Indo-Europese ras, uiteraard zijn deze nu dermate gemengd dat er veel versmeltingen zijn, die dat veel minder hebben. Daar lag de nadruk veelal op religieuze eenheid in plaats van linguïstische en/of culturele eenheid. Hiermee kunnen we ook afrekenen met de mythe dat Turken en Arabieren een eenheid vormen. Naast het feit dat ze linguïstisch, cultureel en zeker ook geografisch totaal verschillend zijn, horen ze ook niet tot dezelfde raciale groep. De Arabieren zijn verwant aan de Hebreeërs en Israëliërs, die ook in de Semitische groep zitten, van waar ook het woord “antisemitisch” vandaan komt.

Dit gezegd te hebben moeten we even kijken naar het rijtje van Turkse volkeren, van wie vele u zullen verbazen. Turken, Azerbeidzjanen (in Azerbeidzjan, als minderheid in Iran), Noord-Cyprioten, Tataren (in Tataristan, Rusland), Turkmenen (in Turkmenistan, als minderheid in Irak), Kazakken, Kirgiziërs, Oezbeken, Noord-Afghanen, Karakalpakistanen (in Noordoost-Pakistan en gedeeltelijk in Tadzjiekistan), Oejgoeren (in West-China, oftewel Oost-Turkestan), Mongolen en in mindere mate andere volkeren. Denk daarbij aan Balkanbewoners, Hongaren, Finnen, Kareliërs (in Karelië, het grensgebied van Rusland en Finland), Esten (in Estland) en Yakoeden (in Yakudistan, Oost-Rusland).

Dit zal u nu allemaal duizelen, maar het gaat nog verder omdat andere volkeren ook nog onderzocht worden of ze daadwerkelijk Turks zijn. Volgens sommige historici is dit echter al bewezen en zij bestempelen de Maya’s, Azteken, Inca’s en Indianen (in Amerika, overgestoken via Rusland naar Alaska, Amerika), Eskimo’s (in de Noordpool, overgestoken via Rusland) en bijvoorbeeld de Amazone-vrouwenkrijgers. Ook hierin heeft de Turkse geschiedenis dus een rijke historie die nog veel onderzoek vergt, maar gedeeltelijk al bekend is.*

Om elkaar beter te begrijpen en Turkije als land te kunnen waarderen in zijn eigen context, is het noodzakelijk om de Turkse geschiedenis in al zijn aspecten te kennen.

Armand Sağ

19 januari 2009

© Armand Sağ 2009

* Om een indicatie te geven van de geschiedenis van de Turkse volkeren uit Centraal-Azië, heb ik een korte lijst gemaakt van wereldrijken die zeer ondergewaardeerd alsook onbekend zijn in Europa. In chronologische volgorde:

• Het eerste Rijk van de Turken was het Grote Rijk der Hunnen (Büyük Hun İmparatorluğu) wat in 220 v.C. (milat öncesi; M.Ö. 220) werd gesticht door de leider Teoman (220 v.C. – 209 v.C.) en zijn zoon Mete Oğuz Han (209 v.C. – 174 v.C.). Dit Rijk is nog steeds één van de grootste Rijken in de wereld tot nu toe. Het reikte op zijn hoogtepunt van de Pacifische Zee tot India en Kazachstan. Het centrale geloof was Sjamanisme; wat het geloof in geesten en de natuur inhoudt. Dit Rijk wordt in 216 n.C. pas klein gekregen door de Chinezen.
• Het Rijk der Ak-Hunnen (Ak Hun İmparatorluğu) bestond van 420 tot 562 en besloeg wat we nu Turkestan noemen, dus Turkmenistan, Kazachstan, Kirgizistan, Oezbekistan, Noord-Afghanistan, Noordoost-Pakistan en West-China. Van hieruit stormden de Sjamanitische Hunnen onder leiding van Akşuvar Tegin (420 – 450) Europa binnen. Later nemen de Gökturken ook hier de macht over in 562.
• De Hunnen kwamen in 374 naar Europa om het toenmalige Romeinse Rijk te vernietigen, wat ze gelukt is in 476. Deze Hunnen noemden hun Rijk in Europa: het Rijk der West-Hunnen of Europa Hunnen (Batı Hun veya Avrupa Hun İmparatorluğu). Nu noemen we de Hunnen Hongaren. Deze Hunnen geloofden in het Sjamanisme en later in het Christendom. De belangrijkste en alom bekende leider van deze Hunnen was: Attila de Hun (400 – 453). In 889 werd er nogmaals een Turks Hunnen Rijk gesticht. Toen dit Rijk rond 1300 Christelijk werd, werden alle niet-Christelijke Turken verbannen. Na 1301 spreken we dan ook van Hongarije en niet meer van Turkse Hunnen. Hongarije werd tenslotte in 1540 door de Osmaanse Turken veroverd.
• Het eerste Rijk dat vrijwel alle Turkse volkeren bevatte was het GökTürk Rijk (GökTürk İmparatorluğu). Dit Rijk bestond van 552 tot 745 en was Sjamanistisch. Dit Rijk is het één na grootste Rijk dat ooit heeft bestaan, na het Mongoolse Rijk. Het besloeg vrijwel alles ten Noorden van China tot en met de Krim in Rusland. De stichter Bumin Kağan (546 – 553) wordt nu ook wel Hakan genoemd. Vanaf 681 beginnen de Chinezen land te veroveren en in 745 delen de Turkse Oegjoeren de genadeklap uit.
• In het spoor van de Hunnen kwamen de Avaren, een ander Sjamanitisch Turks volk dat evenwel een Rijk in Midden-Europa sticht van 565 tot 835 met de naam: het Rijk der Avaren (Avar İmparatorluğu). De leider van de Avaren was Bayan Kağan (558 – 602).
• Een ander Turks volk uit Azië waren de Bulgars (inderdaad de huidige Bulgaren) die in 584 naar Europa kwamen en tegen het Byzantijns Rijk vochten en uiteindelijk zelfs Christelijk worden in 1018. Hun, eerst Sjamanistische, Rijk wordt het Turks-Bulgaars Rijk (Türk Bulgar İmparatorluğu) genoemd. Na 1018 spreken we van Bulgarije, de Turkse Bulgars die niet Christelijk wensten te worden stichtten een tweede Turks-Bulgaars Rijk in Zuid-Rusland. Om onderscheid te maken spreken we van het Tuna Turks-Bulgaars Rijk in Zuidoost-Europa (Tuna Türk Bulgar İmparatorluğu; 584 – 1018) en de Volga Turks-Bulgaars Rijk in Centraal-Rusland (Volga Türk Bulgar İmparatorluğu; 770 – 1400). De Tuna en Volga, oftewel Donau en Wolga, zijn rivieren die centraal door deze twee Rijken heen stroomden. Het tweede Rijk ging door de Turkse Mongolen en Tataren ten onder.
• Alle Turkse volkeren, behalve enkele kleine, verenigden zich nog eenmaal in het Rijk van Kutluk (Kutluk Devleti) van 681 tot 745. Dit Sjamanistische Rijk is één van de grootste Wereldrijken en reikte van de Pacifische Zee tot de Kaspische Zee. De stichter İlteriş Kutluğ Kağan (681 – 693) vond het zelf een voortzetting van het GökTürk Rijk, vandaar dat het ook wel het Tweede Göktürk Rijk (İkinci GökTürk İmparatorluğu) wordt genoemd. Het ging uiteindelijk ten onder door de Turkse Oegjoeren.
• De Hazaren waren Turken die via Zuid-Rusland Armenië, Azerbeidzjan, Georgië en delen van Turkije, Kazachstan en Rusland veroverden van 630 tot 965 in het Rijk der Hazaren (Hazar İmparatorluğu). Dit volk was eerst Sjamanistisch, maar werd later Joods. Er is niet veel bekend over dit Rijk, maar de Kaspische Zee draagt in veel landen (zoals Turkije en Turkestan) de naam Hazar Zee.
• Ook de Oejgoeren stichten een eigen Rijk, en natiestaat, ten koste van de Chinezen en Gökturken in 745 tot 1212 toen de Mongolen het overliepen. Het Rijk der Oejgoeren (Uygur İmparatorluğu) was Sjamanistisch en besloeg Noordwest-China en delen van Mongolië, Tadzjikistan, Kazachstan, Kirgizistan, Oezbekistan, Afghanistan en Pakistan. Na 1212 werden de Oejgoeren een vazalstaat (Uygur Devleti) van de Turkse Mongolen tot 1368, nu zijn ze een minderheid in West-China.
• Het Karahanli Rijk (Karahanlı İmparatorluğu) wordt in 840 opgericht en heeft zowel Sjamanistische als Islamitische aspecten. Dit Rijk wordt dan ook Islamitisch in 940, als eerste Turkse Rijk. De man die zich bekeerde tot de İslam was Satuk Buğra Han (940 – 959), die na zijn bekering ook Abdülkerim werd genoemd. Het Rijk besloeg Noordoost-Kazachstan, West-China, West-Mongolie en delen van Oezbekistan. Het Rijk werd in 1040 onder de voeten gelopen door andere Turken, namelijk de Selçuken. Als vazalstaat (Karahanlı Devleti) bestaat het tot 1212 tot de Turkse Mongolen het vernietigen.
• In 962 wordt het Gazneli Rijk (Gazneli İmparatorluğu) gesticht in Iran, Turkmenistan, Zuid-Kazachstan, Kirgizistan, Oezbekistan, Afghanistan en Pakistan. Dit Rijk duurde tot 1187 en was Islamitisch. De stichter Alp Tekin (955 – 963) en zijn nakomelingen konden niet voorkomen dat de Selçuken en Harezmşahen het Rijk deden verdwijnen in 1187.
• Als in 1071 dan de Selçukse Turken (onder leiding van Selçuk Bey) uit Azië naar Europa komen en zich massaal tot de Islam bekeren, dan breekt pas de hel los en wordt het een zaak van ‘christendom tegen de islam’, getuige de kruistochten vanaf 1096 tegen het Grote Selçukse Rijk (Büyük Selçuklu İmparatorluğu). Hele Turkse gebieden worden ontvolkt door middel van massamoorden en uiteindelijk worden er vier kruisvaarderstaatjes gesticht die 100% bestaan uit de christelijke kruisvaarders. In 1157 wordt het Rijk (1040 – 1157) verdeeld onder de zonen en kleinzonen van Selçuk Bey, waarvan het belangrijkste, het Klein-Aziatische Selçukse Rijk (Anadolu Selçuklu İmparatorluğu; 1077 – 1308), pas in 1308 door de Mongoolse invasie van de kaart geveegd wordt. Het Rijk besloeg op zijn hoogtepunt Klein-Azië, heel het Midden-Oosten, de Kaukasus, Iran en delen van Arabië, Oezbekistan, Turkmenistan, Azerbeidzjan en Kazachstan.
• De Harezmşahen stichten het gelijknamige Rijk van de Heersers van de Harezm (Harezmşahlar İmparatorluğu) in 1157. Dit Rijk was Islamitisch en besloeg Irak, Iran, Oezbekistan, Turkmenistan en delen van Azerbeidzjan en Kazachstan totdat het vernietigd werd door de Turkse Mongolen in 1231. De stichter Mehmet Harezm Şah (1097 – 1128) profiteerde van de Selçukse verdeling om zijn onafhankelijkheid te vergroten. Zijn nazaten verklaren zich in 1157 tot een Rijk.
• Na deze bovengenoemde kruistochten kwam de Turkse generaal, in Selçukse dienst, Selahattin Eyyubi (ook bekend als Saladin; 1138 - 1193) orde op zaken stellen en versloeg hierbij de Engelse koning Richard Leeuwenhart in 1174. In hetzelfde jaar stichtte hij het Eyyubische Rijk (Eyyubi İmparatorluğu) in Syrië tot 1250. Dit Rijk was Islamitisch en werd pas in 1250 door de Turkse Mameloeken vernietigd.
• Vanaf 1206 vallen de Turkse Mongolen Europa binnen en stichten het grootste Wereldrijk tot nu toe; het Mongoolse Rijk (Moğol İmparatorluğu). De Mongolen onder leiding van Genghis Khan (Cengiz Han; 1167 – 1227) geloofden ook in het sjamanisme. Na Cengiz Han’s dood in 1227 werd het Rijk (van China tot Wenen en Rusland tot Egypte) verdeeld onder zijn zonen en kleinzonen, waarbij het Mongoolse kernland in 1368 door de opstandige Chinezen werd bezet en daarmee het einde van het Mongoolse Rijk bezegelde. Cengiz Han’s nakomelingen bleven nog aan de macht in verschillende gebieden tot 1858.
• Van 1250 tot 1517 was er het Mameloeken Rijk (Memluk İmparatorluğu) in Egypte, deze Mameloeken waren ontvoerde Turkse krijgers die in opstand kwamen tegen hun Islamitische Arabische heersers en zelf de macht overnamen. Mameloek betekent dan ook slaafsoldaat. Datzelfde jaar verpletterden ze het Eyyubische Rijk in Syrië. Het Mameloeken Rijk, gesticht door Sultan Aybeg (of Aybey; 1250 – 1257), was Islamitisch.
• De Gouden Horde (AltınOrdu İmparatorluğu) was een ander Rijk van de Turkse Mongolen en Tataren van 1236 tot 1502 in Zuid-Rusland en Oost-Europa. Ook deze heersers waren nazaten van Cengiz Han, de stichter Batu Han (of Baturhan; 1236 –1256) was zelfs een directe kleinzoon van Cengiz Han. Alhoewel dit Rijk begon als een Sjamanistisch Rijk, werd het later Islamitisch. Vanaf 1480 begonnen de Osmaanse Turken het te veroveren totdat ze het in 1502 in zijn geheel opnamen in het Osmaanse Rijk.
• Als in 1299 dan de Islamitische Osmaanse Turken (onder leiding van Osman Gazi) in opkomst zijn en steeds meer gebied veroveren, is het ook logisch dat deze strijd vooral gericht is tegen de kruisvaarderstaten, die enkele jaren ervoor nog genadeloos de Turken afslachtten. Dit Rijk besloeg op zijn hoogtepunt heel Klein-Azië, het Midden-Oosten, Arabië, Noord-Afrika, de Balkan, Zuid-Rusland, Zuidoost-Italië, Zuidoost-Europa en Centraal-Europa tot Wenen. De christenen werden echter niet afgeslacht, maar simpelweg in het leger van het Ottomaanse of Osmaanse Rijk (Osmanlı İmparatorluğu) opgenomen. Fatih Sultan Mehmet (de Tweede/İkinci; 1451 – 1481) veroverde de grootste stad uit die tijd, namelijk Constantinopolis, hierna genaamd İstanbul. Kanuni Sultan Süleyman (1540 – 1566) kwam zelfs tot Wenen, de tweede grootste stad van die tijd, in 1529 tot 1683. Het Rijk valt pas in 1922 uit elkaar, maar in 1923 ontstaat de Republiek Turkije vanuit het voormalige Osmaanse Rijk.
• Een ander Turks Rijk is het Rijk van Timur (Timur İmparatorluğu) van 1370 tot 1507. Timur Lenk, ook bekend als Tamerlane en Timur Gürkan de Grote (Büyük Timur Gürkan; 1336 – 1405) was een nazaat van Cengiz Han en wilde het Turks-Mongoolse Rijk nieuw leven inblazen. Dit Rijk was Islamitisch en werd door het Iraans-Turkse Rijk verslagen en verdeeld in 1507. Het Rijk besloeg op zijn hoogtepunt Oost- en Centraal-Turkije, Irak, Iran, de gehele Kaukasus, Oezbekistan, Turkmenistan, Azerbeidzjan, Kazachstan, Kirgizistan, West-China, Tadzjikistan en delen van Afghanistan, Pakistan en India.
• Het Iraans-Turkse Rijk (İran Türk İmparatorluğu) van 1502 tot 1925, werd gesticht door de Turkse dynastie Safevi. Deze dynastie werd in 1736 overgenomen door de Turkse Avşaren (Avşarlar), die zelf in 1749 verslagen werden. In 1779 kwamen tenslotte weer de Turken aan de macht in de vorm van de Turkse Kajaren (Kaçarlar) die pas in 1925 door de Iraanse Pehlevi-dynastie werden verstoten. Dit Rijk had de Osmanen, Timur en Babür als aartsvijanden, mede door het Sjitische staatsgeloof. Het Rijk slaagde er in 1507 in om het Rijk van Timur te verslaan, maar verloor veel gebied aan het Osmaanse Rijk en het Rijk van Babür Şah. Toch is het Iraans-Turkse Rijk nooit definitief verslagen door deze twee Rijken en bleef het een geduchte tegenstander tot in de 20ste eeuw.
• Het Turkse Rijk van Babür Şah, ook bekend als Moghul Rijk of Turks Hindi Rijk, besloeg India, Pakistan en delen van Afghanistan, Oezbekistan, Tadzjikistan en Kirgizistan. Babür Şah (1483 – 1530) was een nazaat van Timur Gürkan en Cengiz Han. Het Rijk van Babür (Babür İmparatorluğu) bestond van 1526 tot 1858 en had Islam en, later, Hindoe als centrale geloven.

Als we kijken naar de bovenstaande lijst, dan zien we de volgende staatsgeloven in de één en twintig belangrijkste Turkse Rijken:

• Twaalf Tengristisch (sjamanistische) Rijken, waarvan vijf zich later bekeren.
• Tien Islamitische Rijken, waarvan één later gedeeltelijk Hindoe werd.
• Twee Christelijke Rijken.
• Eén Joods Rijk.
• Eén Hindoeïstisch Rijk.
• Eén Sjitisch Rijk, een stroming in de Islam.